Ξέρξης

Ο KhasayarShah ανέβηκε στο θρόνο των Αχαιμενιδών το 486 π.Χ. Η διαδοχή είναι πάντα μια δύσκολη υπόθεση σε κάθε ισχυρή μοναρχία και η περσική αυτοκρατορία δεν αποτελούσε εξαίρεση. Από τον Ηρόδοτο μαθαίνουμε κάποιες ελάχιστες πληροφορίες για το ζήτημα. Το διάδοχό του θα τον επέλεγε ο ίδιος ο Δαρείος, προτού να βαδίσει εναντίον της εξεγερμένης Αιγύπτου. Ο Μεγάλος Βασιλιάς διέθετε επτά γιούς από δύο γυναίκες, αλλά στην κούρσα της διαδοχής οι παίχτες ήταν οι δύο πρωτότοκοι απόκάθε μία σύζυγο. Επειδή λοιπόν οι γυναίκες έχουν πάντα σημαντικό ρόλο σε τέτοιου είδους αποφάσεις, επικράτησε η γνώμη και η επιρροή της δεύτερης γυναίκας του Δαρείου, της Άτοσσας. Όντας η μόνη σύζυγος εν ζωή του Δαρείου, έριξε το ειδικό της βάρος και πέτυχε την ανάδειξη του πρωτότοκού της, του Ξέρξη. Ο Ηρόδοτος βλέπει κα ιελληνικό δάκτυλο στην υπόθεση, προσπαθώντας να ερμηνεύσει την επιλογή του Δαρείου. Στα Σούσα βρισκόταν εξόριστος ο βασιλιάς της Σπάρτης Δημάρατος. Εκείνος συμβούλευσε τον Ξέρξη να προσθέσει στα επιχειρήματά του και το έθιμο των Λακεδαιμονίων να αναγορεύουν διάδοχο όχι τον πρωτότοκο γιο του βασιλιά, αλλά το πρώτο γιο που γεννήθηκε όσο ο πατέρας βρισκόταν ήδη στο θρόνο.

Ανάγκη ήταν τώρα να επιδείξει και τις ικανότητες του στον πόλεμο, όπως κάθε βασιλιάς που σεόταν τον εαυτό του. Η συσσωρευμένη εμπειρία που είχε από τους πολέμους του πατέρα του στην Ευρώπη τον οδήγησε στο συμπέρασμα ότι δεν θα μπορούσε να κάνει πολλά πράγματα αν δεν υπέτασσε τις ανεξάρτητες ελληνικές πόλεις της απέναντι πλευράς του Αιγαίου. Οι πρόγονοί του είχαν σαρώσει τις πόλεις της Ιωνίας, ενώ ο Δαρείος είχε καλύτερη γνώση της μεταβλητικότητας των Ελλήνων. Ο επικεφαλής των ιωνικών πόλεων κατά την περσική εκστρατεία στη Σκυθία θα μπορούσε πολύ εύκολα να αποκλείσει το Δαρείο βορείώς του Δούναβη, αλλά ο Ιστιαίος αποδείχθηκε πολύ πιστός και δεν κατέστρεψε τις γέφυρες του Δούναβη, τις οποίες είχε ταχθεί να φυλάει. Ο ίδιος άνθρωπος κάποια χρόνια αργότερα θα υποκινήσει, μαζί με το γαμπρό του τον Αρισταγόρα, την επανάσταση των ιωνικών πόλεων, η κατάπνιξη της οποίας πραγματοποιήθηκε ύστερα από πολλούς κόπους. 

Τί είχε μάθει από όλα αυτά ο Ξέρξης; Κατά πρώτον ότι δεν είναι να εμπιστεύεται κανείς αυτούς τους ανθρώπους. Ο ευεργέτης και ευεργετημένος Ίωνας ξεσήκωσε την πατρίδα του απέναντι στο Δαρείο, αλλά οι συμπατριώτες του από την άλλη πλευρά της θάλασσας ουδόλως συγκινήθηκαν από τις εκκλήσεις του και άφησαν την Ιωνία αβοήθητη. Από την άλλη, ο βασιλιάς της ισχυρότερης πόλης τους βρισκόταν εξόριστος στην αυλή του. Τί΄είδους άνθρωποι θα τολμούσαν να εξορίσουν ένα βασιλιά; Δεν πρέπει να υποτιμώνται αυτοί οι άνθρωποι. Εκτός του ότι είναι ξεροκέφαλοι, είναι και ριψοκίνδυνοι, απόδειξη ότι Αθήνα και Ερέτρεια, παρά τη γενική άρνηση των Ελλήνων να παράσχουν βοήθεια στους επαναστάτες, επέμειναν να στείλουν δυνάμεις, μικρές έστω, εναντίον του Δαρείου. Πέραν τούτου, ήταν και καλοί πολεμιστές. Η εξόντωση των φρουτών των πόλεων δεν ήταν μεγάλο κατόρθωμα, αλλά οι επαναστάτες έφεραν σε δύσκολη θέση τα περσικά στρατεύματα της σατραπείας, πυρπολώντας μάλιστα την πρωτεύουσα, τις Σάρδεις. Εδώ έγκειται άλλη μια ιδιατερότητα των Ελλήνων : λίγο πριν το θρίαμβο τα έκαναν θάλασσα, απέτυχαν να καταλάβουν την ακρόπολη και υποχώρησαν. Μπορεί μάλιστα να απέτυχαν να έχουν κοινή ηγεσία, αλλά άντεξαν άλλα δύο χρόνια στις επιθέσεις ενός μεγάλου περισκού στρατεύματος, προτού τελικά υποκύψουν. Αξιοπερίεργος λαός πράγματι.

Είχε να κάνει λοιπόν με ένα λαό χωρίς πολιτική ενότητα, χωρίς ενιαία ηγεσία, χωρίς αλληλεγγύη, αλληλοσπαρασσόμενο από συνεχείς πολέμους, κατατετμημένο σε ασήμαντες πόλεις (δύο από αυτές μάλιστα έστειλαν στρατό και στην Ιωνία), κάποιες από τις οποίες μάλιστα ίσως συνεργάζονταν μαζί του, ενώ οι βόρειες περιοχές της χώρας εύκολα θα γίνονταν υποτελείς του, αν εκστράτευε με μεγάλες δυνάμεις. Δεν είχε λόγους να σκέφτεται την αποτυχία, εφόσον μάζευε μεγάλες δυνάμεις. Και τα αποθέματα ανθρώπινου δυναμικού της περσικής αυτοκρατορίας ήταν αφάνταστα μεγάλα. Τόσο μεγάλα μάλιστα που ανέκυψαν αμέσως προβλήματα εφοδιασμού και επιμελητείας.

Εδώ όμως βρισκόταν ένα μεγάλο πλεονέκτημα της αυτοκρατορίας. Από τους Ασσυρίους και τους Βαβυλωνίους είχαν κληρονομήσει τα μυστικά της οργάνωσης. Οι λαοί της Μεσοποταμίας ήταν εξαιρετικοί σε τέτοια θέματα και ο Ξέρξης άρχισε νωρίς να προετοιμάζει τα απαραίτητα για την εκστρατεία του. Δείχνοντας ένα από τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν έναν ικανό άντρα, έμαθε από το λάθος του παρελθόντος. Αντί να διακινδυνέψει έναν περίπλου του Άθω, ο οποιός είχε στοιχίσει στον πατέρα του την καταστροφή του στόλου του, διέταξε την εκσκαφή μιας διώρυγας στο πιο στενό σημείο της χερσονήσου. Την ίδια περίοδο, φρόντισε να επιβεβαιώσει την περσική επικυριαρχία στη νότια Θράκη και τη Μακεδονία. Αυτά του ήταν απολύτως απαραίτητα για το επόμενο βήμα της επιμελητείας.

Δεν θα μπούμε στο περίπλοκο ζήτημα του μεγέθους του στρατού που έφερε ο Ξέρξης στην Ευρώπη, με τους αριθμούς να ποικίλουν από τα πέντα εκατομμύρια των αρχαίων πηγών μέχρι τις διακόσιες πανήντα χιλιάδες κάποιων από τους νεώτερους ιστορικούς. Για χάρη της συζητήσεως, ας έχουμε στο μυαλό μας ότι γίνεται λόγος για ένα πολύ μεγάλο σώμα στρατού, εκ των μεγαλυτέρων που είχαν συγκεντρωθεί ως τότε, αν όχι το μεγαλύτερο. Τί θα έτρωγαν όλιι αυτοί στην πορεία τους προς νότο; Σε κάθε επιθετική εκστρατεία, ο εισβολέας υπολογίζει ότι θα χρησιμοποιήσει τα έτοιμα, αυτά που θα βρει στις κατεκτημένες περιοχές. Επειδή όμως ο όγκος του στρατεύματος ήταν τεράστιος, ο βασιλιάς προετοιμάστηκε από καιρό πριν, αποθηκεύοντας τρόφιμα στη διαδρομή που σκόπευε να ακολουθήσει. Συγκέντρωσε επίσης κι ένα τεράστιο αριθμό μεταγωγικών πλοίων, τα οποία θα μετέφεραν συνεχώς προμήθειες για το στρατό ξηράς [Ηρόδοτος, Ζ΄ (Πολύμνια) 25]. Και για να μην ξεχνάμε ότι ο Ασσύριοι ήταν οι πρωτεργάτες των τεχνικών έργων, ενώ οι Πέρσες οι κληρονόμοι τους, κατασκευάστηκε μια γέφυρα πάνω από τον ποταμό Στρυμόνα.

Όλα πήγαιναν καλά λοιπόν για τον Ξέρξη από την ώρα που έφυγε από τις Σάρδεις. Ο Ηρόδοτος βάζει στο στόμα του Αρτάβανου τις αντικειμενικές δυσκολίες τουυ εγχειρήματος, αμέσως μόλις ο στρατός του Μεγάλου Βασιλιά πάτησε την Ευρώπη, στην Άβυδο : καμιά στεριά, θάλασσα ή λιμάνι δεν θα είναι αρκετή για τους Πέρσες, συνεχώς θα απομακρύνονται από τις βάσεις τους, η χώρα θα γίνεται ολοένα και εχθρικότερη γιατί οι προετοιμασίες έχουν φτάσει μέχρι τη Μακεδονία, αλλά όχι παρακάτω, η αμφίβολη πίστη των Ιώνων. Τίποτε όμως από όλα αυτά δεν είχε εμφανιστεί ως τότε. Μάλιστα, φροντίζοντας ακριβώς αυτό, ο Ξέρξης θα παρατείνει το χρόνο διαμονής του στη Μακεδονία, μέχρις ότου τα "τμήματα μηχανικού" (άλλη μια πατέντα των Ασσυρίων που αντέγραψαν οι Πέρσες) κατασκευάσουν πέτρινο δρόμο για το στρατό και τα υποζύγια (πιθανώς ο πρώτος αμαξήλατος δρόμος εν Ελλάδι από τη μυκηναϊκή περίοδο, εδώ και χίλια χρόνια δηλαδή...).

Το πέρασμά του στη Θεσσαλία ήταν εύκολο, ύστερα από την αποχώρηση των ελληνικών δυνάμεων από τα Τέμπη. Οι αριστοκρατικές οικογένειες της περιοχής παραχώρησαν γη και ύδωρ στο βασιλιά και τον συνόδευσαν προς το νότο. Το πρώτο πρόβλημα που αντιμετώπισε ο Ξέρξης τον βρήκε στη Φθιώτιδα. Όχι μόνο είδε κι έπαθε να περάσει από τις Θερμοπύλες, αλλά συνέβη κι ένα περιστατικό που ήταν ένα πιθανό ενδεχόμενο. Επειδή δεν υπήρχαν ασφαλή λιμάνια αρκετά μεγάλα για το στόλο του, ένα τμήμα αυτού ναυλοχούσε έξω από την ασφάλεια των απάνεμων κόλπων. Αλλά μια ξαφνική και επίμονη θύελλα που μαινόταν επί τρεις μέρες κατέστρεψε ένα σημαντικό τμήμα του στόλου του, ενώ μια δεύτερη συμφορά χτύπησε τη μοίρα που έκανε τον περίπλου της Εύβοιας, με στόχο να περικυκλώσει τα ελληνικά πλοία στο Αρτεμίσιο.

Ο Ξέρξης συνέχιζε να βαδίζει επί φιλικού εδάφους - οι Θηβαίοι έδωσαν κι αυτοί γη και ύδωρ. Είχε φτάσει πια Σεπτέμβρης και ο τεράστιος στρατός του δεν είχε δώσει παρά δύο μόνο μέρες μάχη. Είχε καταντήσει μια απλή πολυτέλεια και πιθανώς ο Ξέρξης να γνώριζε ότι όλα θα κρίνονταν στη θάλασσα. Όταν ειδοποιήθηκε, από ανιχνευτές του ή από το δούλο του Θεμοστοκλή, ότι το σύνολο των ναυτικών δυνάμεων των αντιπάλων του βρισκόταν στα στενά της Σαλαμίνας, έσπευσε να εκμεταλλευτεί την ευκαιρία που του δινόταν και απέκλεισε τον ελληνικό στόλο από όλες τις πλευρές. Ποιός λογικός άνθρωπος δεν θα έκανε το ίδιο πράγμα στη θέση του;  Η έκβαση της ναυμαχίας σίγουρα θα τον προβλημάτισε έντονα για το μέλλον της εκστρατείας, αλλά σίγουρα δεν τον τρομοκράτησε, όπως θέλει να πείσει το κοινό του ο Ηρόδοτος. Ακόμη και μετά τη συντριβή στη Σαλαμίνα, οι δυνάμεις του Ξέρξη προήλασαν από την Αθήνα προς τα Μέγαρα, όπου έχουν ανακαλυφθεί ίχνη πυρπόλησης στο ναό του Πασειδώνα, καθώς και ένα πλήθος αιχμών περσικών βελών.

Σύντομα πάντως, ο Ξέρξης θα έκανε έναν απολογισμό της καταστάσεως. Ήταν Οκτώβρης και κανείς πόλεμος στην αρχαιότητα δεν διεξαγόταν τους χειμερινούς μήνες (ο Φίλιππος της Μακεδονίας ήταν ο πρώτος που έκανε το αντίθετο). Η επιβίωση του στρατού του ήταν εξαιρετικά επισφαλής, καθώς όλα τα σπαρτά ήταν κατεστραμμένα ή εξαντλημένα, ενώ ο από θαλάσσης εφοδιασμός του ήταν πια εκτεθειμένος στις επιδρομές του κυρίαρχου ελληνικού ναυτικού. Έσερνε μαζί του ένα συνοθύλευμα των εθνών της Ασίας, το οποίο όμως δεν του είχε χρησιμεύσει καθόλου, εκτός από παράγοντας "πειθούς" προς όσους είχαν δίλημμα σχετικά με τη συνεργασία με τους Πέρσες. Ειδικά οι ογδόντα χιλιάδες ιππείς του ήταν κυριολεκτικά άπραγοι επί μήνες, αφού ούτε στις Θερμοπύλες δεν μπήκαν στη μάχη, εκεί που τουλάχιστον κάποιες από τις μονάδες του ενεπλάκησαν σε μάχη, μόνο για να κατασφαγούν από τους σιδερένιους πολεμιστές που επιτέλους στάθηκαν απέναντί του. Τί θα έπρεπε να κάνει; Ένα πιο ευέλικτο στράτευμα ίσως θα είχε καλύτερες πιθανότητες επιτυχίας, εφόσον οι περιοχές βορείως της Βοιωτίας ήταν με το μέρος του, άρα δεν χρειαζόταν ο ποταμός των Ασιατών του για να τους κρατά πιστούς. Ο τεράστιος στόλος του απαιτούσε και υπέρογκα έξοδα συντήρησης, ενώ τριακόσια πλοία ίσως να ήταν αρκετά για να επανακτήσουν τον έλεγχο του Αιγαίου, ειδικά με την πιθανότητα της αποχώρησης των Αθηναίων από την πανελλήνια συμμαχία να είναι σημαντική.

Ίσως λοιπόν ο Ξέρξης να έπραξε αυτό που η λογική επέτασσε. Είχε καλύτερα πράγματα να κάνει στην Ανατολή από το να διαχειμάσει σε μια εχθρική χώρα. Αυτό δεν ταίριαζε στο ρόλο του βασιλιά, πήγαινε όμως γάντι στον Μαρδόνιο, τον επίδοξο σατράπη της Ελλάδος, τον άνθρωπο που επί χρόνια αναλάμβανε με επιτυχία αποστολές επί ευρωπαϊκού εδάφους, εκείνον που παρότρυνε τον Ξέρξη να εκστρατεύσει εναντίον των ελληνικών πόλεων. Ήταν μια καλή ιδέα να αφήσει ένα επίλεκτό τμήμα του τεράστιου στρατού του υπό τις διαταγές του Μαρδονίου (πολλαπλάσιο και πάλι των δυνάμεων που μπορούσνα να συγκεντρώσουν οι Έλληνες, ώστε να μη χαθεί η υπεροχή στους αριθμούς), ενώ διέταξε τη διάλυση του στόλου, εκτός από μια μοίρα τριακοσίων πλοίων, τα οπποία θα περνούσαν το χειμώνα στην Ιωνία. Η ώρα της οριστικής αναμέτρησης δεν είχε ακόμη έρθει όταν ο Ξέρξης αποχωρούσε προς την Ασία.