Μανιχαίοι - Α Μέρος

Το δεύτερο μετά Χριστόν αιώνα, οι αντιμαχόμενες θρησκείες έχουν καταστήσει τη Μεσόγειο πεδίο μάχης, όχι τόσο μεταξύ τους, όσο μεταξύ του καλού και του κακού. Μιθραϊσμός, πυθαγορισμός και χριστιανισμός θεωρούν ύψιστο καθήκον των πιστών τους να δίνουν κάθε μέρα μάχη εναντίον του κακού σε όλα τα επίπεδα της καθημερινότητας. Το κακό είναι η ανηθικότητα, η αμαρτία, το ψέμα, η ελευθεριότητα, η έκφραση, η βλασφημία, το σώμα, ο υλικός κόσμος στο σύνολό του. Η παρθενία ήταν η απόλυτη γυναικεία αρετή, η αυτοσυγκράτηση προαπαιτούμενο για την ευνοϊκή κρίση του θεού που άμεσα θα επέστρεφε στη γη για να κρίνει δικαίους και αδίκους (άρα, δεν υπήρχε και ιδιαίτερο νόημα να χάσει η παρθένος ό,τι πολυτιμότερον είχε,μιας και οι καρποί του έρωτά της θα ζούσαν ελάχιστα, αφού το τέλος του κόσμου ήταν πρό των πυλών, όπως είχαν προφητεύσει Μίθρας και Ιησούς). Μέσα στο κλίμα φανατισμού, ήταν θέμα χρόνου η γένεση μιας ακραίας αντιλήψεως. 

Το 276 μ.Χ. η ιεραρχία του ζωρωαστρισμού της Περσίας νόμισε ότι τελείωσε με τη διδασκαλία του αυτοκαλούμενου προφήτη των θεών, του Μάνη, ρίχνοντάς τον στην πυρά. Η διδασκαλία του όμως πέρασε ταχύτητα τα σύνορα της Περσίας και εισήλθε στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία, όπου ήδη ο Μαρκίων κήρυττε ότι το απόλυτο κακό ήταν οι σωματικές απολαύσεις και η τεκνοποιία, αμφότερα έργα συνεργασίας με το σατανά. Πατέρες της εκκλησίας, όπως ο Ιερός Αυγουστίνος, γρήγορα προσυλητίστηκαν στη νέα αντίληψη ("αίρεση"). Ο Μάνης πήγε την αντίθεση του καλού με το κακό ένα βήμα παραπέρα. Πολύ λογικά, θεώρησε ότι αποκλείεται και τα δύο, τόσο διαφορετικά εξ' ορισμού, να εκπορεύονται από την ίδια ανώτερη ύπαρξη. Επομένως, αφού το ζητούμενο είναι η σωτηρία από τις αμαρτίες του σώματος και ο καθαρμός της ψυχής, συμπέρανε ότι ο πνευματικός κόσμος είναι δημιούργημα του θεού και ο υλικός, μαζί με τον άνθρωπο, είναι έργο του Σαταναήλ. Με δυό λόγια, απέρριπτε συλλήβδην τον υλικό κόσμο, όχι μόνο τις απολαύσεις αλλά και κάθε τί άλλο που ο απλός κόσμος θα το αποκαλούσε "καθημερινότητα". Ένας κόσμος πλασμένος από το θεό του κακού, ένα πεδίο μάχης, δύο θεοί, ένα έπαθλο : η ψυχή του ανθρώπου. Η απόλυτη μάχη ανάμεσα στο σώμα και το πνεύμα. 

Ο μανιχαϊσμός εξαπλώθηκε στις ανατολικές επαρχίες της αυτοκρατορίας και τον 5ο αιώνα θα δούμε κοινότητες Παυλικιανών και Μασσαλιτών εγκατεστημένες στα ανατολικά σύνορα, στη Συρία και την Αρμενία. Οι Παυλικιανοί απέρριπταν όλες τις τελετές της καθολικής εκκλησίας, όπως την ευχαριστία, το βάπτισμα, , την Παλαιά Διαθήκη, τη σταύρωση, τα σύμβολα, το γάμο και την τεκνοποιϊα. Τον 10ο αιώνα, ο αυτοκράτορας Βασίλειος Β΄ τους μετέφερε στις ερημωμένες από πληθυσμό Θράκη και Βουλγαρία, ως ανάσχεση στις επιδρομές των βορείων λαών. Εκεί οι Παυλικιανοί θα αναμειχθούν με τους πιστούς του Βούλγαρου ιερέα Βογομίλ και θα αποκτήσουν το όνομα με το οποίο έγιναν γνωστοί στη μέση βυζαντινή περίοδο : Βογομίλοι. Συνεχίζοντας να απορρίπτουν το εξωτερικό τυπικό της ορθόδοξης λατρείας, συνέστησαν ένα θεολογικό δόγμα πιο στιβαρό. Ο Σαταναήλ ήταν ο πρωτότοκος γιός του καλού θεού, έπεσε στη γη, διαχώρισε τα ύδατα (αυτός, κι όχι ο θεός της Παλαιάς Διαθήκης), έκανε τη γη κατοικίσιμη, δημιούργησε τον ουρανό, αλλά στη δημιουργία του ανθρώπου συνάντησε δυσκολίες. Μη μπορώντας να εμφυσήσει ζωή στο δημιούργημά του, έκλεψε την ψυχή από τον πατέρα του. Φτάνουμε έτσι στο πυθαγόρειο δόγμα του Ζαγρέα Διονύσου και τη δημιουργία του ανθρώπου από δύο στοιχεία, το θεϊκό και το τιτανικό (ο άνθρωπος δημιοργήθηκε από τις στάχτες των κακών Τιτάνων, εμπλουτισμένες με τη σάρκα του νεκρού Διονύσου, τον οποίο είχαν προηγουμένως καταβροχθίσει, σε μια προσπάθεια να αποτρέψουν τη διαδοχή του Διός από τον εκλεκτό Υιό του). 

Για τους Βογομίλους, ο Ιησούς Χριστούς, δεύτερος γιός του καλού θεού, στάλθηκε στη γη για να σώσει τον άνθρωπο, δεν είχε όμως καμία συμμετοχή στον υλικό κόσμο, ούτε ενσαρκώθηκε, ούτε γεννήθηκε από την Παρθένο, εφόσον όλα αυτά ήταν δημιουργήματα του Σαταναήλ. Συνεπώς, ο θάνατος και η ανάσταση του Ιησού δεν είχαν ιδιαίτερη σημασία. Η σωτηρία του ανθρώπου δεν θα επιτευχθεί με τη θυσία του αποδιοπομπαίου τράγου, τη σταύρωση του Ιησού, αλλά με την ακολουθία της διδασκαλίας του που θα οδηγούσε στην απελευθέρωση της ψυχής και την κατανόηση του κόσμου.

Η αίρεση διαδόθηκε τώρα στις δυτικές επαρχίες της αυτοκρατορίας και πέρασε και στην πρωτεύουσα. Αν και αρχικά οι Βογομίλοι απέρριπταν την ιεροσύνη, άρχισαν να αποτελούν πραγματικό κίνδυνο για την εξουσία και το ιερατείο όταν άρχισαν να δημιουργούν δική τους ιεραρχία. Η κοσμική εξουσία εξαπέλυσε πογκρόμ εναντίον τους, με αποκορύφωμα τη θανάτωση του επικεφαλής τους, του μοναχού Βασιλείου στα τέλη του 110ου αιώνα στην Κωνσταντινούπολη. Ο αρχικά ιατρός Βασίλειος κήρυξε την απόρριψη του υλικού κόσμου σε μια αυτοκρατορία γεμάτη απογοήτευση και απαισιοδοξία μετά τις συνεχείς ήττες σε όλα τα μάτωπα, κέρδισε πολλούς υποστηρικτές εξαιτίας της ασκητικής ζωής του που του χάρισε το κύρος του ζώντος αγίου, δημιούργησε έναν κύκλο δώδεκα αποστόλων, ζήτησε τον προσηλυτισμό όλου του κόσμου αλλά μέχρις εκεί. Ο αυτοκράτορας Αλέξιος Κομνηνός τον πέρασε από δίκη που τον καταδίκασε στο θάνατο στην πυρά. Εκεί περίπου έλαβαν τέλος οι όποιες αντικοινωνικές απειλές εκφράζονταν μέσω της απόλυτης άρνησης των εγκοσμίων από τους μανιχαϊστές Βογομίλους...

...στην Ανατολή τουλάχιστον. Γιατί στη δύση, η υπόθεση μόλις ξεκινούσε...